Sosyal Değer Nedir? (Psikoloji)

Sosyal Değerin Tanımı ve Psikolojik Arka Planı

Sosyal değer, bireylerin ve grupların toplum içindeki davranışlarını yönlendiren, kabul gören normlar, inançlar ve tutumlar bütünü olarak tanımlanabilir. Sosyal psikolojide bu kavram, grup dinamikleri, sosyal normlar, sosyal etki ve bilişsel çelişki teorileri gibi birçok kuramla ilişkilidir. İnsanların topluluk içinde nasıl hareket ettiklerini ve hangi motivasyonlarla hareket ettiklerini anlamak için sosyal değer kavramı önemli bir araçtır.

Sosyal değerler, bireylerin sosyal kimliklerini şekillendirirken, topluluk içinde aidiyet hissini güçlendiren unsurlar arasındadır. Sosyal Kimlik Teorisi (Tajfel & Turner, 1979) bireylerin kendilerini belirli bir gruba ait olarak görmeleri sonucunda o grubun değerlerini içselleştirdiğini ileri sürer. Bu bağlamda, sosyal değerler bireyin öz-kimliği ile toplumsal kimliği arasındaki köprüyü oluşturur.

Sosyal Değerler ve Sosyal Normlar

Sosyal değerler ve sosyal normlar, toplumun işleyişini düzenleyen temel unsurlardır. Sosyal değerler, bireylerin genel olarak önemli gördüğü, uzun vadede toplumsal düzeni sağlayan inanç ve ilkelerken, sosyal normlar, bu değerlerin günlük hayatta nasıl uygulanacağını belirleyen kurallardır. Örneğin, dürüstlük bir sosyal değerken, yalan söylemenin hoş karşılanmaması bir sosyal normdur.

Sosyal normlar, resmi (yazılı kurallar) ve gayri resmi (toplumun beklentileri ve gelenekler) olarak ikiye ayrılabilir. Normlara uyum, sosyal kabul görmeyi sağlarken, normlara karşı gelmek bireyi dışlanma veya cezalandırılma riskiyle karşı karşıya bırakabilir. Sosyal Uyum Teorisi (Deutsch & Gerard, 1955) bireylerin sosyal normlara uyum göstermesinin iki temel sebebini açıklar: normatif etki (toplum tarafından kabul edilme isteği) ve bilgilendirici etki (doğru davranışın ne olduğu konusunda belirsizliği azaltma çabası). Bu nedenle sosyal değerler ve normlar, bireylerin sosyal çevreleriyle nasıl etkileşim kurduğunu anlamada kritik bir rol oynar.

Sosyal Değerlerin Oluşumu ve Aktarımı

Sosyal değerler sosyal öğrenme (Bandura, 1977), kültürel iletim ve sosyalizasyon süreçleri aracılığıyla bireylere aktarılır. Çocuklar ve gençler, ailelerinden, öğretmenlerinden ve akran gruplarından gözlem yoluyla öğrenerek değerleri içselleştirirler. Özellikle, taklit ve model alma (observational learning) süreçleri bireylerin sosyal değerleri öğrenmesinde kritik bir rol oynar.

Bu süreç aynı zamanda normatif sosyal etki ve bilgilendirici sosyal etki ile de açıklanabilir:

• Normatif sosyal etki, bireyin gruptan dışlanma korkusuyla belirli sosyal normlara uyum göstermesidir.
• Bilgilendirici sosyal etki, bireyin başkalarının görüşlerini ve değerlerini bir rehber olarak kabul etmesiyle ilgilidir.

Bunun yanı sıra, sosyal değerlerin aktarımında konformite (uyma davranışı), itaat (obedience) ve içselleştirme (internalization) gibi sosyal psikoloji kavramları devreye girer. Özellikle, Asch’in Uyma Deneyi (1951) bireylerin çoğunluk tarafından kabul edilen değerlere nasıl uyum sağladığını göstermiştir.

Sosyal Değerlerin Etkileri

Sosyal değerler, bireyin tutum ve davranışlarını doğrudan etkileyerek toplumsal düzenin korunmasına yardımcı olur. Ancak bazen bilişsel çelişki (cognitive dissonance) durumu ortaya çıkabilir. Örneğin, bir birey adaletin önemli bir sosyal değer olduğuna inanıyorsa, ancak kendi menfaati için etik olmayan bir davranışta bulunursa, bu çelişki bireyin rahatsızlık hissetmesine yol açabilir. Festinger’in Bilişsel Çelişki Teorisi (1957) bireylerin bu çelişkiyi azaltmak için ya davranışlarını ya da inançlarını değiştirebileceğini öne sürer.

Sosyal değerlerin bireyler üzerindeki etkileri şu şekilde özetlenebilir:

• Bireysel düzeyde: Sosyal değerler bireylerin motivasyonlarını ve karar alma süreçlerini şekillendirir. Örneğin, bir kişi dürüstlüğü önemli bir sosyal değer olarak görüyorsa, bu onun etik kararlar vermesine yol açacaktır.
• Toplumsal düzeyde: Sosyal değerler, toplumun işleyişini düzenler ve sosyal dayanışmayı artırır. Ortak değerler paylaşan bireyler, grup içi bağları güçlendirerek daha uyumlu bir topluluk oluştururlar (Toplumsal Dayanışma Kuramı – Durkheim).
• Kültürel düzeyde: Sosyal değerler, kültürler arası farklılıkları ve benzerlikleri anlamamıza yardımcı olur. Hofstede’nin Kültürel Boyutlar Teorisi (1980) kültürlerin bireycilik-toplulukçuluk, güç mesafesi ve belirsizlikten kaçınma gibi sosyal değerler açısından nasıl farklılaştığını açıklamaktadır.

Günlük Hayatta Sosyal Değerlerin Önemi

Sosyal değerleri anlamak, bireyin kendisiyle ve çevresiyle olan ilişkilerini daha bilinçli bir şekilde yönetmesini sağlar. Sosyal psikoloji alanındaki araştırmalar, sosyal değerlerin farkında olmanın bireylere şu konularda yardımcı olabileceğini göstermektedir:

• Sosyal etkileşimleri daha iyi yönetmek: Empati, iş birliği ve etik karar verme süreçlerini iyileştirmek.
• Önyargıları ve ayrımcılığı azaltmak: Sosyal Biliş Teorisi (Fiske & Taylor, 1991) sosyal değerlerin bireylerin algılarını ve tutumlarını nasıl etkilediğini açıklar. Sosyal değerleri sorgulamak, bireylerin önyargılarını azaltmalarına yardımcı olabilir.
• Bilişsel esnekliği artırmak: Farklı bakış açılarını değerlendirme yetisini geliştirerek, daha yaratıcı ve açık fikirli düşünmeyi teşvik eder.

Sonsöz

Sosyal değerler, bireyin ve toplumun işleyişinde merkezi bir rol oynayan psikolojik olgulardır. Sosyal psikoloji perspektifinden bakıldığında, sosyal değerlerin bireysel ve grup düzeyindeki etkileri sosyal kimlik, uyma davranışı, sosyal öğrenme ve bilişsel çelişki gibi kavramlarla açıklanabilir. Sosyal değerleri anlamak, bireylerin etik kararlar almasına, toplumsal uyumu artırmasına ve sosyal biliş süreçlerini geliştirmesine yardımcı olur. Bu nedenle, sosyal psikolojide sosyal değerlerin rolünü anlamak hem akademik hem de gündelik yaşam açısından büyük önem taşımaktadır.