Kendimize dürüst bir insan olduğumuzu söyleriz. Fakat hayatımıza baktığımızda, çoğumuzun küçük yalanlar söylediğini, küçük hilelere başvurduğunu görürüz: Vergi formunda rakamlarla oynamak, toplu taşımada bileti delmeyi unutmuş gibi yapmak ya da işyerinde birkaç dakikayı kaytarma… Dan Ariely, Dürüst Olmamanın Ardındaki (Dürüst) Gerçek [The (Honest) Truth About Dishonesty] kitabında bu çelişkiyi araştırır:
Neden insanlar hile yapar ama kendini yine de dürüst hisseder?
Dan Ariely Kimdir?
Dan Ariely, davranışsal ekonomi alanında dünyaca ünlü bir profesördür. Daha önce yayımladığı Akıldışı Ama Öngörülebilir kitabıyla insanların mantıksız ama öngörülebilir kararlarını anlatmıştı. Bu kitabında ise odak noktasını ahlak ve dürüstlük üzerine çevirir. Yaptığı deneyler, insanların dürüstlük konusundaki davranışlarını gözler önüne serer.
Kitabın Temel Tezi
Ariely’nin kitabının ana mesajı şudur:
İnsanlar tamamen dürüst ya da tamamen sahtekâr değildir. Çoğumuz, küçük yalanlarla çıkar sağlamaya çalışır ama bunu öyle bir seviyede tutarız ki, hâlâ kendimizi dürüst hissedebiliriz.
Bu durum, “dürüstlük ile çıkar” arasında kurduğumuz bilinçdışı bir denge oyunudur.
Dürüstlük ve Küçük Yalanlar
Klasik görüşe göre insanlar ya tamamen dürüsttür ya da tamamen yolsuz. Oysa Ariely’nin araştırmaları bunun doğru olmadığını gösterir:
-
İnsanların çoğu küçük yalanlar söyler, çünkü bundan çıkar elde eder.
-
Ancak aynı insanlar büyük yalanlardan kaçınır, çünkü kendini “kötü biri” gibi hissetmek istemez.
-
Böylece “küçük hileler” toplandığında, büyük toplumsal kayıplara yol açar.
Kitaptan Çarpıcı Deneyler
1. Matematik Testi Deneyi
Öğrencilerden kısa sürede matematik soruları çözmeleri istenir. Bazı gruplara kendi cevaplarını kontrol etme ve kâğıtlarını yırtma hakkı verilir.
-
Kimseyi kontrol eden olmadığında, öğrenciler daha çok doğru yaptıklarını iddia eder.
-
Ama ilginçtir ki, kimse tam anlamıyla hileye başvurmaz; sadece birazcık “fazla doğru” söylemekle yetinir.
Sonuç: İnsanlar çıkarlarını artırmak ister, ama aynı anda dürüst imajlarını korumak isterler.
2. Para Yerine Jeton Deneyi
Bir gruba hile yapma karşılığında para, diğerine jeton verilir. Jeton grubundaki insanlar daha fazla hile yapar. Çünkü jeton paraya dönüşse de, doğrudan “para” gibi görünmediği için daha masum hissedilir.
Sonuç: Uzaklaştırılmış semboller, yalanı daha kolaylaştırır.
3. Sigorta ve Vergi Deneyi
İnsanlara sigorta formlarını doldurmadan önce ya da sonra “bilgilerin doğruluğunu onaylıyorum” ifadesini imzalatırlar.
-
Başta imzalayanlar daha dürüst bilgi verir.
-
Sonda imzalayanlar ise daha çok hile yapar.
Sonuç: Küçük hatırlatmalar, dürüstlüğü artırabilir.
Dürüstlüğü Etkileyen Faktörler
-
Çıkar Büyüklüğü: İlginç bir şekilde, çıkar büyüdükçe değil, küçüldükçe daha çok hile yapılır. Küçük yalanlar daha “zararsız” görülür.
-
Çevresel Etkiler: İnsan çevresindeki diğerlerini hile yaparken gördüğünde, kendi dürüstlük standartları düşer.
-
Mesafe: Para yerine semboller (jeton, puan, hediye çeki) kullanıldığında hile artar.
-
Ahlaki Hatırlatmalar: Dini metinleri hatırlatmak veya onur yemini ettirmek, dürüstlüğü geçici olarak artırır.
-
Yaratıcılık: Yaratıcı insanlar, yalanlarını daha kolay gerekçelendirdikleri için daha fazla hile yapma eğilimindedir.
Günlük Hayata Yansımaları
Ariely’nin bulguları yalnızca laboratuvar deneyleriyle sınırlı değildir; günlük hayatta da karşımıza çıkar:
-
İş hayatında: Küçük masraf hileleri büyük ekonomik kayıplara yol açar.
-
Vergilerde: Küçük oynatmalar toplandığında milyarlarca dolarlık kayıp oluşur.
-
Toplumda: İnsanlar “herkes yapıyor” diyerek küçük yolsuzlukları meşrulaştırır.
Çözüm Önerileri
Ariely, dürüstlüğü artırmak için bireysel ve kurumsal öneriler sunar:
-
Küçük hatırlatıcılar (etik sözleşmeler, onur yemini).
-
Doğrudan parayla temas yerine şeffaf sistemler.
-
Sosyal normları olumlu yönde kullanmak (dürüst davranışların görünür kılınması).
-
İnsanlara dürüstlüğün uzun vadeli faydalarının öğretilmesi.
Kitabın Önemi
Dürüst Olmamanın Ardındaki (Dürüst) Gerçek, hem akademik hem de popüler düzeyde önemli bir eserdir. Çünkü dürüstlüğün yalnızca “iyi insanlar – kötü insanlar” ayrımıyla açıklanamayacağını gösterir. Kitap, küçük yalanların toplumsal düzen üzerindeki büyük etkilerini anlamamızı sağlar.
Ariely, mizahi ve anlaşılır bir dille, aslında hepimizin içinde var olan küçük hileciyi ortaya çıkarır.
Eleştiriler
Kitap büyük ilgi görse de bazı eleştiriler almıştır:
-
Deneylerin çoğu kısa vadeli olduğu için uzun vadeli davranışlarla ne kadar örtüştüğü tartışmalıdır.
-
İnsan doğasının çok karmaşık olduğu, dürüstlüğü sadece deneylerle açıklamanın sınırlı kalabileceği belirtilmiştir.
Buna rağmen kitap, davranışsal ekonomi ve ahlak psikolojisi alanında çığır açıcıdır.
Sonuç: Küçük Yalanlar, Büyük Gerçekler
Dan Ariely’nin Dürüst Olmamanın Ardındaki (Dürüst) Gerçek kitabı, insanların neden küçük yalanlara başvurduğunu ama kendini hâlâ dürüst gördüğünü açıklayan güçlü bir çalışmadır. Kitap, dürüstlüğün siyah-beyaz bir mesele olmadığını, gri alanlarda şekillendiğini gösterir.
Sonuç olarak, dürüstlüğün artırılması bireysel iradenin ötesinde; sosyal normlar, hatırlatıcılar ve sistem tasarımlarıyla mümkündür.
Bir yanıt bırakın