Günlük hayatta verdiğimiz kararların çoğunu özgür irademizle aldığımızı düşünürüz. Oysa Nobel ödüllü iktisatçı Richard H. Thaler ve hukukçu Cass R. Sunstein, Dürtme (Nudge) adlı kitaplarında bu varsayımı sorgular. Onlara göre insanlar, bilişsel önyargılar ve alışkanlıklar nedeniyle sık sık “rasyonel olmayan” tercihler yapar. Bu noktada küçük çevresel düzenlemeler, yani “dürtmeler” devreye girer. Dürtme, bireylerin seçim özgürlüğünü kısıtlamadan daha iyi kararlar almalarını sağlamayı amaçlayan bir yaklaşımdır.
Yazarlar Hakkında: Richard Thaler ve Cass Sunstein
-
Richard H. Thaler: Davranışsal ekonomi alanında öncü çalışmalarıyla tanınan, 2017 yılında Nobel Ekonomi Ödülü’nü kazanmış bir iktisatçıdır.
-
Cass R. Sunstein: Harvard Üniversitesi’nde hukuk profesörü olan Sunstein, özellikle anayasa hukuku ve kamu politikaları üzerine çalışmalarıyla bilinir.
İkilinin birlikte yazdığı Dürtme kitabı, akademik dünyada olduğu kadar siyaset, ekonomi ve günlük yaşamda da büyük yankı uyandırmıştır.
Kitabın Temel Tezi
Dürtme, insanların her zaman rasyonel karar veremediğini kabul eden davranışsal ekonomi yaklaşımına dayanır. Geleneksel ekonomi, bireyleri “homo economicus” yani tamamen mantıklı varlıklar olarak görür. Ancak Thaler ve Sunstein’a göre insanlar:
-
Sınırlı bilgiye sahiptir,
-
Duygusal tepkilerle hareket eder,
-
Bilişsel önyargılardan etkilenir.
İşte bu nedenle, karar verme süreçleri küçük yönlendirmelerle daha sağlıklı hale getirilebilir.
Dürtme Nedir?
Dürtme (Nudge), seçim ortamını bireyin lehine olacak şekilde düzenlemek anlamına gelir. Buradaki önemli nokta, insanların özgür iradesinin korunmasıdır. Yani dürtme, bir “zorunluluk” değil, “özgürlükçü paternalizm” olarak adlandırılan bir anlayışa dayanır.
-
Örnek: Yemekhane tezgâhında sağlıklı yiyeceklerin göz hizasına konması. İnsan isterse hamburger alabilir, ama gözüne ilk çarpan şey salata olacağı için sağlıklı seçim yapma ihtimali artar.
Bilişsel Önyargılar ve Hatalı Kararlar
Kitapta insanların sık sık düştüğü bazı bilişsel yanılgılara dikkat çekilir:
-
Çerçeveleme Etkisi (Framing Effect): Bir bilginin nasıl sunulduğu, insanların kararlarını etkiler.
-
Örnek: “%90 başarı oranı” ifadesi ile “%10 başarısızlık riski” aynı anlama gelir ama farklı algılanır.
-
-
Statükoya Bağlılık: İnsanlar mevcut durumu değiştirmektense olduğu gibi korumayı tercih eder.
-
Örnek: Emeklilik planlarına otomatik katılım olan ülkelerde tasarruf oranları çok daha yüksektir.
-
-
Aşırı İyimserlik: İnsanlar riskleri küçümser, başına kötü şeyler gelmeyeceğini varsayar.
-
Örnek: Sigara içenlerin “benim akciğer kanseri riskim düşük” diye düşünmesi.
-
Özgürlükçü Paternalizm
Kitabın en dikkat çeken kavramlarından biri **“özgürlükçü paternalizm”**dir. Bu yaklaşım, insanların seçim özgürlüğünü kısıtlamadan, onların uzun vadede daha faydalı kararlar vermesine yardımcı olmayı amaçlar.
-
Örnek: Trafik kazalarını azaltmak için yollara hız sınırlaması koymak paternalizmdir. Ancak araba panellerinde hız göstergesinin kırmızıya dönmesi bir dürtmedir. Sürücü özgürdür, ama daha bilinçli bir karar vermesi için yönlendirilmiştir.
Dürtmenin Uygulama Alanları
1. Sağlık
-
Okullarda sağlıklı yiyeceklerin ön planda tutulması.
-
Sigara paketlerindeki uyarı resimleri.
-
Aşı kampanyalarında sosyal kanıtın kullanılması.
2. Finans
-
Çalışanların otomatik olarak emeklilik fonuna dahil edilmesi.
-
Kredi kartı ekstrelerinde asgari ödeme yerine “önerilen ödeme miktarı”nın belirtilmesi.
3. Çevre
-
Elektrik faturalarında bireylerin komşularıyla tüketim karşılaştırmasının yapılması.
-
Otomatik olarak “yeşil enerji” seçeneğine yönlendirilmek.
4. Kamu Politikaları
-
Organ bağışı için “otomatik katılım” sistemleri.
-
Vergi beyannamelerinde basit hatırlatma mesajlarıyla ödeme oranlarının artırılması.
Günlük Hayatta Dürtme Örnekleri
-
Asansör yerine merdiven kullanımını artırmak için basamaklara motive edici yazılar yazmak.
-
Otel odalarında “havluları yeniden kullanarak çevreyi koruyun” notlarının konması.
-
Müzik listelerinde önerilen şarkılarla kullanıcıların yeni içeriklere yönlendirilmesi.
Bu örnekler, küçük değişikliklerin büyük davranışsal dönüşümlere yol açabileceğini gösterir.
Kitabın Önemi
Dürtme, yayımlandığı günden bu yana hem akademide hem de politika yapıcılar arasında yoğun ilgi görmüştür. ABD ve İngiltere’de hükümetler, “Nudge Unit” adı verilen özel ekipler kurarak kamu politikalarını bu yaklaşımla şekillendirmiştir. Kitap, yalnızca ekonomi ve hukuk alanında değil, sağlık, çevre ve eğitim politikalarında da uygulanabilir fikirler sunmuştur.
Eleştiriler
Kitap her ne kadar etkili olsa da bazı eleştiriler de almıştır:
-
Bazıları, “dürtme”nin manipülasyonla arasındaki sınırın belirsiz olduğunu savunur.
-
Diğerleri, insanların seçimlerini yönlendirmenin aslında tam anlamıyla özgürlükçü olmadığını iddia eder.
Buna rağmen, Dürtme modern davranışsal ekonomi literatüründe dönüm noktası olarak kabul edilmektedir.
Sonuç: Daha İyi Kararlar İçin Küçük Dokunuşlar
Richard Thaler ve Cass Sunstein’ın Dürtme kitabı, insanların kararlarını daha bilinçli ve faydalı hale getirmek için küçük çevresel düzenlemelerin gücünü ortaya koyar. Başarıya, sağlığa, finansal güvenliğe ve toplumsal refaha giden yolda büyük zorunluluklar değil, küçük dürtmeler yeterlidir.
Kitap, bireyler için günlük hayatta farkındalık yaratırken, politika yapıcılar için de toplumsal sorunlara yenilikçi çözümler sunar.
Bir yanıt yazın