Kararlarımızı ne kadar rasyonel aldığımızı düşünüyoruz? Ekonomik seçimlerden günlük tercihlere kadar çoğu kararımız mantığa dayalıymış gibi görünür. Ancak Nobel ödüllü psikolog Daniel Kahneman ve yakın çalışma arkadaşı Amos Tversky, insan zihninin düşündüğümüzden çok daha önyargılı olduğunu gösterdi. Michael Lewis’in “Telafi Projesi” (The Undoing Project) kitabı, bu iki bilim insanının dostluğunu, iş birliklerini ve ortaya koydukları devrimsel fikirleri konu alıyor.
Michael Lewis Kimdir?
Michael Lewis, finans, ekonomi ve insan davranışları üzerine yazdığı popüler kitaplarla tanınan Amerikalı bir yazardır. Liar’s Poker, Moneyball ve The Big Short eserleriyle bilinir. “Telafi Projesi” ise diğerlerinden farklıdır çünkü bu kez finansal krizleri değil, insanların neden yanlış düşündüğünü ve bu yanlışların bilimsel olarak nasıl açıklandığını ele alır.
Kitabın Konusu
Telafi Projesi, Kahneman ve Tversky’nin dostlukları ve ortak çalışmalarını merkezine alır. İkili, insanların karar verme süreçlerindeki sistematik hataları inceleyerek psikoloji ve ekonomi dünyasında yeni bir alanın doğmasını sağladı: Davranışsal ekonomi.
Kitap, sadece bilimsel bulguları değil, aynı zamanda bu iki araştırmacının birbirine olan bağlılığını, farklı kişiliklerini ve akademik dünyadaki etkilerini de aktarır.
Amos Tversky ve Daniel Kahneman: Zıt Karakterler, Ortak Zihin
Lewis’in kitabında en dikkat çeken bölümlerden biri, Tversky ve Kahneman’ın kişilik farklarıdır:
-
Daniel Kahneman: İçine kapanık, eleştirel, detaycı, sürekli şüphe eden bir yapıya sahiptir.
-
Amos Tversky: Dışa dönük, esprili, hızlı düşünen, parlak zekâsıyla tanınan bir bilim insanıdır.
Bu zıtlık, ikisinin birlikte olağanüstü bir sinerji yaratmasını sağlamıştır. Kahneman’ın titizliği ile Tversky’nin cesareti birleşerek, insan zihnini anlamada devrimsel keşifler ortaya çıkarmıştır.
Kitabın Temel Mesajı
Telafi Projesi’nin ana tezi, insanların kararlarını yönlendiren düşünce mekanizmalarının çoğu zaman hatalı olduğudur. Yani insanlar, klasik ekonomik teorinin varsaydığı gibi tamamen rasyonel varlıklar değildir. Bu bulgu, ekonomi, siyaset, hukuk ve tıp gibi alanlarda büyük değişimlere yol açmıştır.
Kahneman ve Tversky’nin Keşifleri
1. Bilişsel Önyargılar
İnsanlar, karmaşık kararlar alırken zihinsel kısayollar (heuristics) kullanır. Ancak bu kısayollar, sistematik hatalara yol açar.
-
Örnek: Bir olayın olasılığını, onu ne kadar kolay hatırlayabildiğimize göre abartmak (mevcudiyet sezgisi).
2. Temsiliyet Sezgisi
Bir kişinin veya olayın belli bir kategoriye ne kadar benzediğine bakarak olasılıkları yanlış değerlendirme eğilimi.
-
Örnek: Sakin ve gözlüklü bir kişinin kütüphaneci olma ihtimalini abartmak.
3. Çerçeveleme Etkisi (Framing Effect)
Bilgilerin sunuluş biçimi, kararları doğrudan etkiler.
-
Örnek: “%90 başarı oranı” ile “%10 başarısızlık ihtimali” aynı şey olsa da insanlar farklı tepkiler verir.
4. Beklenti Teorisi (Prospect Theory)
Kahneman ve Tversky’nin en ünlü katkılarından biri. Bu teoriye göre insanlar, kayıpları kazançlardan daha güçlü hisseder.
-
Örnek: 100 TL kaybetmenin acısı, 100 TL kazanmanın sevincinden çok daha yoğundur.
Kitabın Başlığı: “Telafi Projesi” Ne Anlama Geliyor?
Kitabın adı, Kahneman ve Tversky’nin insan zihnindeki sistematik hataları “telafi etme girişimlerinden” geliyor. Onların çalışmaları, insanın irrasyonel kararlarını anlamakla kalmamış, bu hataları düzeltmenin yollarını da aramıştır.
Günlük Hayata Yansımaları
Telafi Projesi yalnızca akademik bir hikâye değildir; hayatın her alanına dokunan dersler içerir.
-
Tıp: Doktorların teşhis hatalarını azaltmak için bilişsel önyargıları fark etmesi.
-
Hukuk: Jüri üyelerinin kararlarında çerçeveleme etkisinin önemi.
-
Finans: Yatırımcıların aşırı özgüven veya risk algısı nedeniyle yanlış kararlar alması.
-
Politika: Seçmen davranışlarının rasyonel değil, duygusal etkenlerle yönlendirilmesi.
Dostluk ve Trajedi
Kitap, yalnızca bilimsel başarıyı değil, iki insan arasındaki dostluğu da konu edinir. Tversky ve Kahneman’ın iş birliği yıllarca sürdü, ancak zamanla akademik rekabet ve kişisel farklılıklar ilişkilerini zorladı. Trajik bir şekilde Amos Tversky, 1996’da kanserden hayatını kaybetti. Kahneman ise 2002’de Nobel Ekonomi Ödülü’nü kazandı. Ödül, ikisinin ortak çalışmalarına verilmişti.
Kitabın Önemi
Michael Lewis’in anlatımı, akademik bulguları anlaşılır bir hikâyeye dönüştürür. Telafi Projesi, yalnızca davranışsal ekonominin doğuşunu değil, aynı zamanda bilim dünyasında iş birliğinin ve dostluğun gücünü de gözler önüne serer.
Kitap, şu konularda önem taşır:
-
İnsan zihninin sınırlılıklarını anlamak,
-
Ekonomi ve psikoloji arasındaki sınırların aşılması,
-
Kararlarımızın göründüğünden daha irrasyonel olduğunu fark etmek.
Sonuç: Zihnimizin Görünmeyen Tuzakları
Michael Lewis’in Telafi Projesi kitabı, Amos Tversky ve Daniel Kahneman’ın bilimsel yolculuğunu çarpıcı bir şekilde aktarır. İkili, insanların düşünce süreçlerindeki hataları ortaya çıkararak, ekonomi ve psikolojiye yeni bir soluk getirmiştir.
Kitap, yalnızca bilim tarihi açısından değil, günlük yaşamda verdiğimiz kararları sorgulamak açısından da büyük değer taşır. Çünkü aslında her birimiz, zihinlerimizin görünmez tuzaklarıyla karşı karşıyayız.
Bir yanıt yazın